‘Het was werkelijk inspirerend’
“It was truly inspiring and we want to keep the conversation going.” (“Het was werkelijk inspirerend en we willen de dialoog voortzetten.”) Zo werd geoordeeld over het ‘gastcollege’ van Toya Saakie en Etyo ‘Edje’ Doekoe aan ongeveer 150 studenten van het basisjaar van de prestigieuze Gerrit Rietveld Academie voor beeldende kunst en vormgeving in Amsterdam. Saakie en Doekoe zijn de oprichters van het kunstenaarscollectief Totomboti uit Pikin Slee aan de Boven-Surinamerivier.
Tekst Iwan Brave
Beeld Marjet Zwaans/Rita Ouedraogo/Marin de Boer
Momenteel verblijven zij voor een maand als ‘artist-in-residence’ in Buitenplaats Doornburgh ‘voor kunst en wetenschap’ in Nederland. Het is een rijkelijk met bos omgeven voormalig nonnenklooster in het dorp Maarssen, gelegen in de groene provincie Utrecht. Daar werken zij samen met de Nederlandse kunstenaar Marjet Zwaans aan een ruimtelijke installatie voor de expositie ‘Symbiose’, waarbij verschillende vormen van samenwerking centraal staan, zowel maatschappelijk, cultureel, natuurlijk, religieus als artistiek. De expositie wordt gehouden in Buitenplaats Doornburgh van maart tot september komend jaar.
Het verblijf van Totomboti in Nederland is onderdeel van hun lopende onderzoek ‘Kanda Hanka, Liederen Verankeren’, en wordt mede mogelijk gemaakt door het Herdenkingsjaar Slavernijverleden – Mondriaanfonds.
“Ons kunstzinnige leven breidt zich uit. Het is ook een erkenning. De natuurschool die wij hebben gehad brengen wij nu verder”
Etyo Doekoe
Totomboti staat vooral bekend om zijn zware, massieve toegepaste sculpturen, gemaakt van diverse houtsoorten uit het Surinaamse regenwoud, die onder meer staan in het Waaggebouw in Paramaribo. Het kunstenaarscollectief is ook de motor achter het intussen alom bekende Saamaka Museum te Pikin Slee. “Ik heb heel veel respect voor hoe zij werken. Hoe zij in het leven staan. De wijsheid die zij uitstralen, die ze heel bewust inzetten of tonen”, zegt Zwaans, die (na een eerste ontmoeting in 2018) sinds 2021 intensief samenwerkt met Totomboti. Zijzelf was meermaals voor enkele maanden ‘artist-in-residence’ te Pikin Slee.
Elkaar versterken
Zwaans roemt vooral het feit dat de kunstenaars van Totomboti hun ‘natuurkennis’ delen. “Dat is iets wat ik miste in een kunstscene in Amsterdam, waar het meer leek te gaan om wie succes heeft dan wat we samen kunnen creëren. We kunnen elkaar versterken met elkaars vaardigheden en tegelijk verhalen vertellen of bij elkaar brengen. Ook in de beeldtaal is dat interessant en complementair.”
Saakie beaamt dat de verrijking ‘twee kanten opgaat’. “Wijzelf hebben geen enkele academische opleiding gevolgd voor kunst. Daarom werken wij samen met Marjet vanwege haar talent voor taal. Wij maken het gezamenlijk en zij vertaalt met Vinije voor ons wat erachter zit.”
Doekoe zegt over hun verblijf in Nederland: “We hebben meer kennis opgedaan, we zijn op veel plekken geweest en hebben mensen ontmoet die we niet zomaar zouden tegenkomen. Ons kunstzinnige leven breidt zich uit en groeit verder. Het is ook een erkenning. De natuurschool die wij hebben gehad brengen wij nu verder.”
Urgent Ecology
Hun gezamenlijke gastcollege met Zwaans – ‘Lecture and artist talk, Ecological Economics and Collective Practices’ – op het Rietveld duurde maar liefst vijf uren. Zij presenteerden gezamenlijke werken en vertelden over hun achtergronden. Daarna was er een Q&A (vraag en antwoord). Allemaal in het Engels, want het betrof een internationale groep studenten. Als vertaler trad op Vinije Haabo, woonachtig in Nederland en afkomstig uit Pikin Slee, die ook aanvullende achtergrondinformatie gaf.
De uitnodiging was onderdeel van het programma ‘Urgent Ecology’, een tweedaags symposium van het Rietveld. Zwaans, die ook economie studeerde, gaf er vorig jaar les over ‘ecologische economie’ en hoe je die “kan inzetten in een artistieke praktijk”. Op grond daarvan was de uitnodiging, die kwam van JoLene Ong, theoriedocent aan het Rietveld.
Totomboti en Zwaans hadden in 2022 gezamenlijk werk tentoongesteld tijdens de Unfair Amsterdam. Ong schreef hiervoor samen met Haabo de begeleidende tekst. “Hierdoor had zij meer inzichten gekregen over de manier van werken van Totomboti”, zegt Zwaans.
Grote podia
Zij en Totomboti zullen komend jaar gezamenlijk niet alleen in Buitenplaats Doornburgh exposeren, maar ook tijdens het vermaarde tiendaagse cultureel Oerol Festival op het waddeneiland Terschelling, dat in juni wordt omgetoverd tot ‘één groot podium voor theater, dans, muziek en kunst’. Daar zullen zij ook hun onderzoek ‘Kanda Hanka, Liederen Verankeren’ presenteren. Over beide exposities spreekt Zwaans van “grote podia met duizenden bezoekers”(Oerol ruim 50.000). Om inspiratie op te doen voor hun gezamenlijk werk zijn zij zich al gaan oriënteren op Terschelling.
Een week vóór Rietveld gaven zij ook een presentatie voor een grote groep studenten aan de Academie Minerva in Groningen tijdens de tentoonstelling ‘Decennial Dialogues’. Tien kunstenaars, onder wie Zwaans, die tien jaar geleden aan Minerva afstudeerden, waren uitgenodigd om werk waarmee ze nu bezig zijn te tonen.
Zwaans werd specifiek gevraagd om wat zij samen maakt met Totomboti. Zij kozen voor kunstwerken plus audio- en videofragmenten van gesprekken van hun presentatie bij ‘Buro Stedelijk’, een nieuwe plek voor opkomende kunstenaars en vormgevers in het Stedelijk Museum Amsterdam. Alle drie de kunstenaars spreken daarin geheel in het Saramaccaans.
“Wat zij maken is relevant en al zo lang samengaand met een groter besef”, zegt Zwaans over het Saramaccaanse kunstenaarscollectief. “In de westerse wereld leiden we studenten te veel op vanuit een westers centraal perspectief. Dat is niet meer voldoende gezien de ecologische uitdagingen waar we als wereld voor staan. We kunnen daarom leren van de Saramaccaanse respectvolle omgang met de natuur.”
Doekoe over hun beleving op het Rietveld: “Heel wat mensen kwamen naderhand met ons praten en zeiden: ‘Hartelijk dank’. Een trotse Surinaams-Nederlandse studente kwam ons poweren en gaf ons een brasa. Ze zei: ‘Houden jullie zo vol. Ik heb er kippenvel van gekregen, ik moest het jullie zeggen. Van zo ver zijn jullie gekomen vanuit het binnenland van Suriname om zo’n boodschap te delen.’ Het was een goed ding voor ons.”
Op 3 november zal Doekoe op apintidrum bijdragen aan de 47ste editie van de ochtendserie ‘Silence’ in de Oude Kerk, het oudste monumentale gebouw in de historische kern van Amsterdam. ‘Oude muzikale tradities en klankwerelden komen samen’, zo vermeldt de website, waarbij ook de kerkorgels hoorbaar zijn, terwijl de Nederlandse hoofdstad ontwaakt. ‘De uit Afrika meegenomen apintidrum en de daarbij behorende taal worden als heilig beschouwd en is geïnspireerd op de wijsheid van de natuur.’
